Nema sumnje da je Hram Svetog Save jedan od najprepoznatljivijih simbola Beograda - mnogi naši gosti traže apartmane u Beogradu upravo u njegovoj blizini.Ako ste se pitali zašto je Hram baš tu i šta je pokrenulo stavaranje ovako monumentalne građevine, ovaj tekst predstavlja svojevrstan istorijski osvrt na događaje koji su prethodili i inspirisali njegovo podizanje. Ideja vodilja autora, Aleksandra Milivojevića, je bila da pribiliži čitaocima proces u kome je jedan nemio događaj iz srednjeg veka dobio svoje opredmećenje u našoj sadašnjosti. Sam tekst je podeljen u četiri poglavlja (Sveti Sava život i delo, Pismo Dimitrija Homantijana, O mestu gde su spaljene mošti i Polemike) i objavljivaćemo ih kao zasebne celine. Lista korištene literature, koju možete naći na kraju svakog poglavlja, odnosi se na kompletan tekst (ne na pojedinačna poglavlja).

UVOD

Ako posmatramo horizont Beograda, svejedno da li na reklamnom snimku sa stilizovanom konturom krovova, fotografiji iz turističkog vodiča ili možda panoramskom prikazu iz vazduha, kako god, uvek se u njegovoj silueti, kao orijentir izdvaja jasno uočljiva kupola hrama Svetog Save na Vračaru. Beli hram je postao zaštitni znak grada i retko ko više razmišlja ili vizualizuje vreme kada ga tu još nije bilo. Vrlo brzo smo navikli na to da je hram tamo gde jeste, na mestu gde su spaljene mošti svetog Save i da je crkva na tom mestu sasvim prigodno sagrađena u slavu prvog srpskog prosvetitelja. Ipak, hram je, istorijski posmatrano, jako mlad (svečano je otvoren tek u ovom veku), iako ideja o njegovom stvaranju postoji već više od sto godina.

Ideja koja je pokrenula neimarski poduhvat dostojno je posle jednog veka materijalizovana u monumentalanom zdanju od belog mermera koje će zauvek nositi ime svetog Save,  jednoga od najznačajniih izdanaka loze Nemanjića i prvog i jedinog svetitelja kome je srpski narod izgradio hram ovakvog formata i ovakvih pretenzija.

Nema pouzdanih podataka da je Rastko za života ikada pohodio prostore, a pogotovo ne mesto na kome će Sinan paša 1595 godine narediti spaljivanje njegovih moštiju (nasilno donešenih za tu priliku zajedno sa sarkofagom iz manastira Mileševa gde su bile još od kako ih je Kralj Vladislav – sestrić svetog Save, tamo doneo iz Trnova u Bugarskoj.)
Doduše Savini biografi pominju njegovu diplomatsku misiju koju je obavio u Ugarskoj kod kralja Andrije Drugog, bez preciznog navođenja mesta nihovog susreta. Iako bi, to, teorijski mogao biti i sam Beograd, koji se tada nalazio van granica srpske srednjovekovne države, tj. u vlasti Mađara, vrlo je verovatno da je veliki putnik tek posmrtno “stigao” na Vračar, na mesto “egzekucije” njegovih materijalnih ostataka i to isključivo samovoljom turskog vojskovođe Sinan paše, koji je taj oskrnavljujući čin upriličio kako bi se osvetio Srbima. Pored toga, postoji dovoljno istorijskih podataka koji nam govore da mesto na kome se nalazi hram zapravo i nije mesto gde su zaista spaljene Savine mošti.

Naime Srbi u Banatu su upravo u to vreme (1594/95) digli veliku pobunu protiv Turaka, a na svoje barjake su kao zaštitni znak postavili lik svetog Save. Sinan Paša je po naređenju sultana Mehmeda svelikom mukom ugušio ustanak, a za odmazdu je počinio varvarski gest u pokušaju da zatre kult svetca koga su , to potvrđuju verodostojni izvori, poštovali kako Srbi tako i lokalno muslimansko stanovništvo. Savin grob u Mileševi je bio u to vreme meta hodočasnika svih veroispovesti kao i svetskih putnika koji su o tome ostavili pisana svedočanstva.

Danas znamo da Sinan Paša ipak nije uspeo u svojoj nameri.

Spaljivanje sveca je samo ojačalo kult koji je do tada već postojao preko 250 godina (Sveti Sava je kanonizovan 1237 u srpskoj crkvi) u samom narodu. U osamnestom veku karlovački Sinod ga uvrštava u narodne svece. Posebna dimenzija kulta je razvijena u formi školskog patronata Svetog Save tako da se i danas u svim srpskim školama slavi kao dan školske slave.

Srpski arhepiskop Sava se naziva najvećim srpskim prosvetiteljem imajući u vidu izvorno značenje te reči u smislu duhovnog prosvetljenja – gde je prosvetitelj onaj koji razgoni tamu i pomaže pojedincu ili čitavim narodima da spoznaju svetlost hrišćanske ljubavi prema bogu. Sa pojavom modernog prosvetiteljstva oličenog u idejama francuskih filozofa enciklopedista, sa francuskom revolucijom , pojam prosvetiteljstva dobija sasvim novo, laičko ili svetovno značenje. S obzirom na to da srpska crkva neguje Savin kult još od polovine 13.veka, prenošenje kulta na polje prosvete i obrazovanja je sasvim logično. Ta pojava nastaje sa širenjem prosvetiteljskih ideja u 18. veku. Kako su škole tada inače bile pod crkvenim okriljem, dolazi do prenošenja na školske ustanove. Naš poznati pisac, Milorad Pavić je dokumentovano dokazao da najstariji pisani trag o školskom prazniku na dan svetog Save datira iz 1735. god. Te godine, 14. Januara, učenici Karlovačke srpsko-latinske škole imali su “rekreaciju”, tj. nastava nije držana. Sveti Sava se tom prilikom naziva svetiteljem i prosvetiteljem u modernom značenju tih termina, što sasvim odgovara tom veku, veku razuma i prosvećenosti. (podaci su pronađeni u beleškama uz jedan udžbenik te škole po naslovom “Occupationes et excercita varia sclavonicae” koji se nalazi u austrijskoj biblioteci u Beču.

Kult svetog Save crkva razvija odmah po njegovoj smrti. Tome su dosta doprinele hagiografije Domentijana i Teodosija koji su zapravo bili savremenici Savini. Sami podaci o životu svetog Save bili su poznati Srbima (i drugim znatiželjnicima ) najviše zahvaljujući ovim biografima. Svi budući pisci oslanjali su se na dva pomenuta izvora koji su zapravo izvori prvog reda jer su nastali neposredno nakon Savine smrti. Domentijanova biografija je prva napisana i Domentijan je bio savremenik svetog Save. Istovremeno njegova knjiga je mističnija, staromodnija po stilu i pisana po teološkim kanonu. Teodosije nije upoznao svetog Savu za života ali je imao informacije iz prve ruke od mnogih koji su svetog Savu poznavali. On je svoju knjigu napisao u Karejskoj isposnici koju je sveti Sava dao da se sagradi baš radi osamljivanja I književnog rada*. (tu su nastali čuveni tipici – hilandarski Ii studenički koje je napisao sam sveti Sava i koji su sačuvani samo kao kasniji prepisi) . Teodosijeva knjiga je bila prisutna u mnogim ruskim bibliotekama još od Ivana Groznog za vreme koga je bila intezivno prepisivana. Tomko Mrnjević, katolički biskup u Bosni, još početkom 17 veka je napisao knjigu o Savi, kao i nekoliko poznatih dubrovačkih pesnika. Jovan Jovanović Zmaj, Stanoje Stanojević, Nikolaj Velimirović, Miloš Crnjanski I Matija Bećković su neki od poznatijih pisaca koji su se bavili istom tematikom.

SVETI SAVA – ŽIVOT i DELA

O samom životu svetog Save se dakle dosta zna . Srpska istoriografija (kao i skoro sve slovenske) je detaljno proučavala sva područja njegove delatnosti. Mnoge njegove ideje su imale utemeljiteljski karakter, a njegov uticaj na srpsku istoriju i kulturu je fundamentalan i bukvalno i simbolično nemerljiv.

Osamostaljivanje srpske crkve je i njeno stavljanje u službu kulta dinastije Nemanjića  bilo je ostvareno uglavnom zahvaljujući njemu i to je imalo dalekosežne posledice. Srpska srednjevekovna država ne bi verovatno postojala u kontinuitetu bez oslonca na crkvu, a Sava je po ugledu na Vizantiju objedinio duhovnu i svetovnu vlast utemeljujući kult svete loze Nemanjića.  Prosvetiteljska misija sv. Save se ogleda u novom talasu hristijanizacije stanovništva koje je zadržalo mnoga paganska verovanja i obrede. Ona je znatno snažnija od prethodnih misionarskog poduhvata Ćirila i Metodija u širim kao i Klimenta i Nauma u lokalnim okvirima, jer je Sava iza sebe imao moćnu (finansijsku) podršku svog oca, velikog župana Nemanje i kasnije brata, prvog srpskog kralja, Stefana Prvovenčanog).

Još za svog života uspeo je da oca Nemanju proglasi za sveca (sv. Simeon). To je podrazumevalo prenošenje moštiju iz Hilandara u Studenicu, pisanje žitija i službe, crkveno kanonisanje i uvršćivanje u kalendar svetaca. Po sličnom modelu se vekovima kasnije postupalo sa skoro svim srpskim vladarima iz dinastije Nemanjića.

Raznovrsna ktitorska delatnost je planski razvijana. Za Savino ime se vezuje veliki broj crkava i manastira kako u Srbiji tako i van nje. Dovoljno je pomenuti samo neke kako bi se shvatila grandioznost tog utemeljiteljskog poduhvata (Hilandar, Studenica, Žiča, , Mileševa, crkva svetih Apostola u Peći, manastir Filokal u Solunu, isposnica u Kareji na Svetoj Gori). Teodosije kaže da je Sava po celoj raškoj oblasti podigao  brojne manje crkve po selima, a tamo gde je nije mogao sazidati, dao je da se načini makar i od drveta* Osim toga bio je ktitor  pojedinih hrišćanskih svetinja u Konstantinopolju, Jerusalimu, Svetoj Gori, Vitlejemu, Aleksandriji i Palestini. O značaju Hilandara za srpsku kulturu izlišno je ukazivati, a činjenice da su u Žiči krunisani skoro svi srpski vladari iz dinastije Nemanjića, da je u Studenici nastala prva prava bolnica  ili da je u Mileševi u 16. veku postojala prva srpska štamparija objašnjavaju dalekovidost Savinog ktitorskog poduhvata. Dalje, autokefalnost srpske crkve imala je za posledicu prosvećivanje najširih slojeva stanovništva, stvaranje sopstvenog sveštenog kadra i širenje hrišćanske vere kao i pojačan uticaj na razvoj pismenosti.

Sveti Sava se smatra osnivačem srpske književnosti. Nažalost njegova dela postoje samo u docnijim prepisima. Sam nije napisao mnogo, ali nešto od napisanog je klasični deo istorije nacionalne književnosti : već pomenuto Žitije sv. Simeona – posebno zbog dirljivog opisa Nemanjine smrti (Sava je uz njega proveo te poslednje trenutke). Smatra se da je Sava inicirao posebnu, srpsku redakciju staroslovenskog jezika. Ona sadrži težnju ka većem ispoljavanju elemenata narodnog jezika nasuprot crkvenoj terminologiji. To je u izvesnoj meri uticalo da pisana reč bude dostupnija široj populaciji nego inače.

Prevodilačka delatnost svetog Save ima prvorazrednu važnost i uticaj. Njemu se pripisuje rad na priređivanju vizantijskog zakonskog kodeksa – poznatog kao Krmčija svetog Save i taj zbornik se tretira kao veoma značajno delo u srpskoj pravnoj istoriji. U neknjiževna, crkveno pravna dela možemo ubrojiti i Hilandarski, Karejski i Studenički tipik (manastirski ustav). Savin književni jezik je donekle netipičan (za to vreme). On je jednostavan, ne toliko hermetičan, razumljiv, bez suvišnih  teoloških didaskalija, namenjen ondašnjem čitaocu. Mnoge reči u prevodu sa grčkog su prilagođene našem jeziku i predstavljaju značajan doprinos obogaćivanju ondašnje leksike srpskog jezika.

Savina relativno česta putovanja po Palestini, Svetoj gori i Vizantiji su omogućila kontinuitet u kulturnim interakcijama sa drugim narodima. Mnoga znanja iz različitih oblasti koja je on tamo zapazio, kasnije je uspešno prilagođavao i sistematski primenjivao u Srbiji. Danas smo često skloni da zanemarimo činjenicu da je on zapravo bio globalista u današnjem značenju te reči. Njegov cilj je bio da uvede Srbiju u red prosvećenih hrišćanskih naroda, a vizantijsko carstvo je bilo središte sveta i uzor i model po kome su se svi ostali ravnali.

Još jedna zanimljivost Savinih prosvetiteljskih nazora zaslužuje da bude pomenuta. “Kao narodni učitelj (sveti Sava) je postupao više po načelu duhovnosti nego po materijalnom znanju hrišćanskih istina. Dok je na zapadu Karlo Veliki u istom poslu, pod pretnjom batina kao prvu nauku hrišćansku propisivao “Oče naš” i “Simbol vere”, dotle je Savina krmčija kao prvu nauku hrišćansku i sveštenstvu i narodu propisivala Psaltir, tj. Psalme Davidove, najlepše plodove reigiozne lirike. Usled toga, na Psaltiru su se Srbi učili pismenosti i na njemu sticali osnove duhovne kulture sve do skora” (Prvoš Slankamenac, Južni pregled, Skopje, 1935, 6, 69)

Kod Srba pojava i rad svetog Save uglavnom predstavlja onu uporišnu tačku nakon koje nastaju i razvijaju se skoro sve iole značajnije civilizacijske, duhovne i kulturne tekovine koje su danas utkane u srpsku nacionalnu tradiciju. Svetosavlje, kao pogled na svet kao moralni princip bio je vodič koga su sledile i njime se inspirisale mnoga pokolenja i pojedinci našeg naroda.

SELEKTIVNA LITERATURA:

• Dimitrije Bogdanović , Sveti Sava – Sabrani spisi, Prosveta i Srpska književna zadruga, Beograd, 1986.
• Stanoje Stanojević, Sveti Sava, Beograd ,1935
• Teodosije, Žitija, Stara srpska književnost u 24 knjige, knjiga 5, Beograd, 1988
• Vojin Puljević, tekst u časopisu “Srpsko nasleđe” Beograd, 1998/3.
• Milivojević Aleksandar, Vreme, ličnost i prosvetiteljski rad Svetog Save, Nastava i vaspitanje,Beograd,1996, vol. 45, br. 2, str. 371-387
• Antić, D., Cvekić, Lj. Venac Svetog Save. Valjevo-Šabac: Glas crkve,1988
• Tarnanidis, J., ur. Sava Nemanjić – Sveti Sava: Istorija i predanje – zbornik radova. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti / SANU, naučni skup, decembar, 1976